[Tangthu] Zogam leh Zomi


ZOMI NAMTE GAM  
A mun: India mal-sak leh Burma mal-khang kici, sim leh mal zuiin Himalaya mualdung pan kipanin sim lamah Bay of Bengal tuipi pha dek in, sak leh khang zuiin Kawlzang leh India zanggam kikal sung, mualtung gam teng pen Tibeto-Burman kici khamtung minam tuamtuam in luah uh hi. Tibeto-Burman hiang khat ‘Zo minam’ ten pen Imphal zanggam pana sim lam Chittagong mualtung gam kiang dong luah in, tua pen Zogam ahi hi.

Zo minamte pen hih lai munah a saklam Kawlzang panin kum zalom 12-na khawng panin tung in, minam khata a kipian cila kipanin Pasian in Zotate adinga a kamciam hih gam pen a luahpih leh a neihpih namdang kuamah om loin Zotate in Zo ukgam a phuhna hi a, Zogam hong piangkhia ahi hi. A gamvengte tawh lim taka gamgi khung om ngei loin, mal lamah Manipur leh Cachar gam, sim lamah Arakan leh Chittagong mualtung gam, khang lamah Tripura gam leh sak lamah Kawl-zanggam cih ten umcih hi.
Zogam pen namdang kuamah tawh kiciau loin Zo minam tuamtuamte gam ahi hi. British ten 1890 kum pana a awp-a kipanin Ciau lui tawh khenin sak lam teng pen Chin hills vawh a, khang lam teng pen Lushai hills vawh in, mal lam teng pen Churachandpur District vawh hi. Ahi zongin hih thum ten Zogam teng huam kim zolo hi. Chin hills-ah Zomi leh Lai (Pawi) namte lian pen in, Lushai hills-ah Luseite lian pen hi. Tu-in Lushai hills-ah mihing 900,000 pawl om in, Chin hills-ah mihing 500,000 khawng leh Lamka (Churachandpur) District-ah mihing 200,000 kiim om hi. Zogam sunga khawpite pen Kawlgamah – Tedim, Tonzang, Thuklai, Kawlpi, Gunkhawm, Khampat, Tamu, Homalin, Halkha, Falam, Thantlang, Matupi, Kanpelet, Paletwa leh Mindat khuate hi. Mizoramah – Aizawl, Lunglei, Saiha, Lawngtlai, Chawngte, Champhai, Kolasib, Serchhip leh Mamit khuate hi. Lamka District-ah – Lamka, Thanlon, Singngat, Parbung (Tipaimukh) leh Henglep khuate ahi hi.
A zaina: Zogam pen sim leh mal teha a dung lam pen Equator mal lamah latitude 21.56 degree leh 24.30 degree kikala om hi a, tai (mile) 250 khawnga sau-in kituat hi. Sak leh khang teha a vai pen longitude 92.16 degree leh 94.20 degree kikal hi-in, tai (mile) 220 khawnga zai-in kituat hi. Mual leh guam tawh kidim, a kantan lampi kician om lo ahih manin mile in ahi zongin, kilometre in ahi zongin a zaina teh ding haksa mahmah hi. Lushai hills pen 21,087 sq kms in zai in, Chin hills pen 14,000 sq miles in zai in, Lamka District pen 4,570 sq. km. in zai ahi hi. Hih thum in a huam khak loh Zogam zaipi om lai hi. Zo minamte luah gam teng khempeuh zaina pen sq. km. 1,24,500 pawl hi ding hi.
A leitang: Dr. Vum Son, Geologist muhna panin, Zogam leitang pen moi mahmah lai hi. A suangte pen Mikang pau-a ‘sandstone leh slate’ nam pian vive hi in, guahtui leh hawktui in a nawt`mai theih namte hi. Leitangte zong kip lo a, guahtui lut thei in, men cim baih mahmah hi. Leitang uham dan tehna-ah Lushai hills leitang pen Corezoic Era hun kici tu-ma kum then (million) 10-15 lai khawnga piang danin kituat hi. Lushai hills sangin Chin hills leitang pen taak zawin ham zaw pek hi, kici hi. Zogam leitang leh Switzerland- a Alps mual leitang ‘flysch’ tawh kisun mahmah ahih manin pawlkhat in Zogam leitang pen ‘Zo flysch’ ci uh hi. Zogam leitang sungah ninerals tampi tak a om ding ki-um hi. Kawlzang tawh kidepna Gullu Mual-ah Chromate leh Nickel tampi omin kimu hi. Linestone leh suangphek (slate) zong tampi mah om hi, kici hi.
A lim amel: Zogam pen a vekpi phialin mual leh guam vive tawh kidimin singkung lopa namcin in bawmin hing dildial hi. Mualsang dawnte mei in bawm dimdem zel ahih manin lunglenhuai mahmah hi. Mualsang dawnte pan ciktui phul in, mualdung leh mualdung kikalah luino luipi in luang sialsial hi. Zogamah mun zang tam loin mual leh mual kikala mun zang tawmtawm omte buh ciinna in kizang in, Zogam bupah Champhai zanglei zai pen hi. Mual leh guam kawmkalah tuili no cikcik om kawikawi in, a gol pen Ciau lui tunga ‘Lih’ leh Chhimtuipui- a ‘Palak’ li ahi hi. Mizo tual biakna-ah misi khua lampi in Lihli tawn hi, ci-in ki-um hi. Zogam bup sunga mun nuam pen Tedim uksunga om ‘Len Nupa’ hi in, Mizo ten ‘Buannel’ ci hi.
Khua hun: Zogam pen leitung bupa khawhun hoihna pen pawl ahi hi. Equator leh Tropic of Cancer totna sana om hi in, Mikang pau a ‘Sub-Tropical’ gam a cihte ahih hangin ‘Tropical Gam’ kici ziau zaw hi. Nitang leh guahtui hoih muh in, a singkung a lopate tawh kilem mahmah hi. Khua lum lua loin vot zong vot lua lo ahih manin sing leh khai ciin theih loh om lo hi. Phalbi hun sung pen November kha leh February kha kikal hi in, khawkhal hun sung pen March kha leh May kha kikal hi hi. Tuk sung sawt penin June kha panin October kha dong awh hi. A pongpi in Zogam khawhun pen Phalbi laiin 1 degree C leh 15 degree C kikal pawl hi in, khal laiin 20 degree C leh 30 degree C kikal pawl ahi hi. Guahtui hoih mahmah in, a pongpi in kum khat sungin guahtui kia zah inche 200 khawng pha hi.
Mualte: Zogam sungah mualsang tampi tak om a, a minthang diak nih pen khang tangthu panin Thangmual leh Lentang ahi hi. Zogam bupa mual sang teng pen Chin hills-ah om in, a sanna pen Khawnu Vum/Mt. Victoria (Feet 10,400) leh a nihna Tedim uksunga om Thuam Vum/Kenedy Peak (feet 9,000) ahi hi. Lushai hills-a mual sannna pen Chhimtuipui District-a om Phawngpui Vum (feet 7,100/ 2157 m.) leh a nihna Sialkaltanga om Lengteng Vum (feet 7,050) ahi hi. Lamka District-a mual sang pen Thangching Vum (1999m) ahi hi. Tua lo, mualsang minthang dangte in Chin hills-ah -Thangmual, Innbuk mual, Lunmual, Bawipa mual, Awtaraw mual, Lentang, Takmual, Suangvum mual leh Khumvum mual ahi hi. Lushai hills-ah – Surtlang, Lurhtlang, Zopui Tlang, Sialkaltang, Sakawrhmuituaitlang , Reiek Tlang leh Dahpa mual ahi hi. Lamka District-ah – Lentang, Hiangkot Tang, Lungthul Tang, Kaihlam Tang leh Vangai Tangte ahi hi.
Luite: Zogam mualkuam teng lui tawh kidim in, Gun lui minthang pen hi. Meitei Gun a ci zong om hi. Gun lui pen Manipur gam pan kipanin Tedim uksung tengah sim lam manawhin luang in, Pawite gam panin sak lam nanawhin Mitta luipi tawh kimat in, tua panin Tuikang gun (Chindwin) sungah lut hi. Lui minthangte pen Chin hills ah – Gun, Kaladan, Bawinu, Ciau, Sialtang, Mitta leh Lemro-te ahi hi. Lushai hills ah – Tlawng, Chhimtuipui (Koladyne), Khawthlangtuipui, Tuirial, Tuipui, Tuivai, Tuirini, Serlui, Tuichang, Mat luite minthang mahmah hi. Lamka District sungah Tuivai, Tuivel, Tuitha, Tuilak, Tuisa, Tuili, Tuizang, Tuikui, Tuilian, Ngazam lui, Tuipi, Lanva luite luang hi.
Sing leh sa: Zogam khawhun pen hoih mahmah ahih manin singkung lopa leh nuntaakna a nei ganhing nam tuamtuam tawh kidim hi. Zogam ah taaksing, neisok kung leh gua tuamtuam tam mahmah hi. Tua lo Dol, Hiang, Tei, Mawng, Vau leh Vong singkungte zong pha mahmah hi. Paak nam tuamtuam – Neisok, Palpi, Heisa, Zozam, Tuntai, Phuitong, Lingpaak tuamtuamte a hunhunin paakin Zogam etlawmsak mahmah hi. Sahang tuamtuam, Vom, Gamsial, Ngal, Sazuk leh Zawng nam tuamtuamte teenna gam hi a, vasa nam tuamtuam – Vaphual, Tawlawk, Mu, Gamak, Vagik, Va-ak, Vaki, Simbu, Baibek, Phengphelepte tam mahmahna ahi hi.
Hih bangin Pasian in Zogamah Zomite nuntaak nadinga kisap teng a kicingin koih ahih manin Zo minamte pen minam hampha mahmah ahi hi. Tua ahih manin hih gam pen itna leh zahtaakna tawh a kep ding Zo minamte mawhpuakna ahi hi.
ZOMI NAMTE    (Read it in Burmese)
Zomite in ‘Zosuante’ i cih, Mizo ten ‘Zo hnahthlak’ a cih teng pen British kumpi in hong awp-ma in amau hong ciaptehna-ah ‘wild hill tribes’ ci-in, i gam pen ‘un-administered area’, ci uh hi. Zosuan laka nitumna lam a tung masate pen Bengali leh Assamese ten ‘Kuki’ ci-in na ciamteh uh a, hih pen Mikang lai tawh a kiciaptehna 1792 kum hi ding hi. British kumpi in 1872 kuma Mizoram lak a kipat ciangin, tua lai taka Lusei kampau tam pen a hihna tawh a gam pen ‘Lushai Hills’ vawh pah hi. Kawlgam lamah ahih leh ‘Chin’ ci-in hong ciamteh hi. Ahi zongin ‘Chin’ cih kammal pen bang cihna, koi pan hong kipan, bang huna hong piang cih pen kankhiatna taktak om nai lo hi. Lam khat panin Zo minamte Chin hong kicihna pen Kawlte hong lawhna a kikawm maw? ahih kei leh Mikang galkap ten Chin hills-a Hausa a tuak masak pen uh Pu Khaw Cin min tapsaka ‘Khaw Cin hills/ Cin hills’ a ci zong hi zaw kha thei hi. Bang teng hi ta leh, Chin pen tu huna Myanmar a kici gam lama om teng hong kitangsak zaw deuh in, India gam lama om teng pen Lushai ahih kei leh Kuki, cih kitangsak zaw deuh hi. Mikangte in Zo minam teng pen mi khat sa khata hong muhna tawh lom khata hong lawhnop uh ciangin ‘Chin-Kuki’ cih bang, ‘Chin-Lushai’ cih bang, ‘Chin-Lushai- Kuki’ cih bang zang uh hi. Tua ahih manin British kumpi in Zo minamte tenna teng uk nadinga 1896 kuma a bawl thukhun zong ‘Chin Hills Regulation Act’ vawh ziau hi. Hih thukhun pen Chin hills baanah Lushaite, Kukite leh Nagate teenna teng huamsak in kizang hi.
Mikangte in Chin, Kuki, Lushai ci-a hong ciapteh uh hangin amau mah in, “Amau pen Chin hiam, Kuki hiam kici het lo mah uh hi ven,” hong ci kik veve uh hi. J.G Scott in a laibu, ‘Burma’ cihah, “The names Kuki and Chin are not national, and like others, the people do not accept the name given to them by the Burmese and ourselves; they do not call themselves Chins and they equally flout the name of Kuki which their Assamese and Bengali neighbours use. They call themselves Zhou or Shu, and in other parts Yo (Zo) or Lai” ci-in, Dr. G.A. Grierson leh midangte muhna mah tawh kituakin na gelh hi. Bertram S. Carey leh H.N. Tuck ten zong Zote, Thadote leh Guite thu a gelhkhopna-ah “These Zos, Thados and Guites are called by the Manipuri’s Kuki or Khongjais, who only made their acquaintance after they had migrated north, but the people call themselves by the name of Zo (Yo)” ci-in na ciamteh uh hi. Guite Innpipa Pu Go Khaw Thang zong, “Go Khaw Thang, who, as already related, was seized by the Manipuris in the course of the Lushai expedition of 1871-72, was the Zo Chief of Mualpi,” ci-in Zo hausa mah na ci uh hi. Mikangte in Chin, Kuki in hong ciapteh uh hangin amau mahin ei le ei pen Chin peuh, Kuki peuh i kicih loh lam hong tel mahmah uh hi. Mikangte in Chin-Lushai- Kuki hong cih hang, amau mahin ei-le-ei pen ‘Zo’ kici uh hong cih mah bangin, tu panin hih sungah ‘Zo minam’ ci-in kizang ta ding hi.
Zo minamte pen minam thu kante in Mongolian mite suan… Tibeto-Burman laka mi…” hiin gen uh a, hih pen kipom kim thei tek hi leh kilawm hi. ‘Mongol’ pen minam min hi in, ‘Mongolian’ pen zepna kammal (adjective) hi a, ‘Mongolia’ cih pen a gam min genna in kizang hi. ‘Mongoloid’ cih leuleu pen ‘Mongol’ minam suan leh khak teng genna in kizang hi. Tua hi a, Zo minamte pen mel leh sa tawh kizuiin Leitung minam lompi thum om laka Mongoloid minam hiang khat hi in, kampau tawh kizuia Mongoloid minam lompi thum laka Tibeto-Burman hiang khat i hi hi.
Zo minamte pen i bul i phung taktak (ethnic origin) a kikankhia nai lo ahih hangin ei pen Tibet gam tawnin Sengam pan Kawlzangah tungin, tua panin tu-a i omna tengah a kizeel hi hang, cih pen i pom thei tek hi. Pu Vum Son’ muhna-ah i minam min ‘Zo’ cih pen ‘Zo’ kici mi khat’ suante i hih man hi, ci hi. Tua i pu i pate gam pen Sengam ah ei tawh i kibatpih Tibet mite, Kawl, Naga, Meitei, Bodo, Kachin, Lahute tawh teengkhawm hi. Sengam panin Jesuh suahma pekin sim lamah kitaikhia in, Jesuh suah khit kum za khawng ciangin Chindwin gam kuam tengah kiteeng ta hi, ci hi.
Kawlzang panin Zo minamte pen AD 1000 kum pawl panin nitumna lam khamtung gamah tai kipan ta dingin kituat hi. Khamtung gama a tai, pawlkhatte in Ciimnuai khua sat uh a, tuate pen tulai taka ‘Zomi’ a kici Tedim gam, Tonzang gam, Manipur gam leh Mizoram donga teeng, Ciimnuai-a piang a kici teng hi. Ciimnuai khua mun pen tulai taka Saizang khua khang ahi hi. Pawl khatte in Sunthla khua kiangah Lailun khua sat uh a, tuate pen tulai taka ‘Lai’ a kici- Falam, Haka leh Thantlang mite hi-in, Lailuna piang zong kici uh hi. Pawl khatte in Sumpui munah Bochung khua sat uh a, tuate pen Lusei suan minam tuamtuamte hi-in, tua panin tulai taka Mizoram kici-ah kizeel uh hi.
A tai lote Zo minam pawlkhatte Yaw gamah thaam suak uh a, Kawlte tawh kiciau uh ahih manin Kawl bang buang, Zo bang buang kha suak uh hi. Kawlte in ‘Zo’ pen ‘Yaw’ ci-in gelh uh ahih manin ‘Yaw mi’ a suak uh hi. Zo minamte khamtung lamah a lomin a tai-ma in khamtung gamah Khumi/Khamite na tung zo uh hih tuak hi. Asho-te pen khamtung kah loin Kawlzang leh Arakan zang lam zuan uh hi. Cho-te pen bangci lal uh hiam cih kithei lo hi.
Hih bangin Zo minamte pen namdangte in a tuamtuama hong ciaptehna uh hang ahi zongin, i lalna lampi zawi kibat lohna hangin ahi zongin, tu-in lom tuamtuamin kikhenin nam tampi i kisuah hi. Hih banga lom tuamtuama i omna pen nidanga minam khat hi napi damdama a kikhenkhen maw, ahih kei leh nidanga minam tuam tek kihi napi damdama a kigawmgawm maw? cih pen ngaihsuthuaipi khat suak hi.
by J Thang Lian Pau
Blogger Tricks

[Tangthu] Zogam


(Lungdamna Aw, Lom 5 Hawm 11 leh 12, Nov-Dec. 1980, laimai 1, Lom 6, Hawm 1 January 1981 laimai 1 pan a kiteikhia)
Zogam (Chin Hills) pen a leitang tai patle 13,902 hi a, mihing pen 1974 kumin 354,000 pha dingin ki-ummawh hi. A gam buppi pen township 9 kisuah a, Tiddim, Tonzang, Falam, Thlantlang, Haka, Matupi, Paletwa, Mindat leh Kanpetlet kici a, Township Officer khat ta in uk hi.
Thangmual (Fortwhite), Inbuk, Bawipa, Lunmual, Awtaraw leh Khonu kicite mual minthangte hi a, lui min nei deuh pen, Gun, Ciau, Bawinu, Lemro, Mata leh Mong kicite hi. Lih pen bual lian pen hi.

Ki-ukna:
Tang laiin Zogam pen kuama khut nuaiah om loin Zomite amau leh amau ki-uk hi. 1896 kumin Mikang kumpi in ana tawh la-in, India leh Kawlgam pen gam khatin uk khawm uh hi. 1948 kum a Kawlgam in suahtakna a ngah ciangin Zogam pen Chin Special Division kici-in a uk Zumpi pen Chin Affairs Council kici hi. 1974 kumin Zomite in State ngah uh a, Zogam pen Chin State kici a, Zo Zumpi pen Chin States People’s Council kici Zo Zumpi pen amasa in Rangoon ah om hi. Tua panin Kawlpi (Kalemyo) ah kisuan a, tua pan tawl khat khit ciangin Haka khua ah kikhin kik a, tu takin tua lai munah om hi.
Biakna:
1. Khanglui Biakna: Ni dang laiin Zomite in dawi leh kau, sing leh suang bia uh hi. Mual leh guamte kihta in vokno akno tawh kithoi uh hi. Dawi nam tampi inn dawi, gam dawi a bia uh hi. Hih bang biakna pen Mikang pau-in Animism kici a, leitung mi khempeuh phial in tanglai in tua bang upna leh biakna a nei uh hi. Kawlte in zong Buddha biakna a zuih ma un hih bang khanglui biakna mah zui hi dingin ki-ummawh hi.
2. Pau Cin Hau Biakna: 1900 pawl ciangin gan tawh kithoih dawi biakna phiatin Pasian khat om hi ci-in upna biakna thak khat Pau Cin Hau in phuan hi. Tua biakna thak pen kibawl phain tu-a Zogam sung bekah hi loin Manipur leh Aizawl gam Zomite tenna dong in kizel man hi. Pau Cin Hau pen Tedim khua Khan Lian leh Cing Zam’ tapa hi a, 1859 kumin suak a, 1948 Dec. 28 ni-in Mualbem khua-ah si hi. Zolai zong phuan ahih manin “Laipian Biakna” zong kici thei hi.
3. Khristian Biakna:
(a) American Baptist Pawlpi : Zogam Lai Siangtho thu hong puak masa pen American Baptist Pawlpi hi. March 15, 1849 kumin Rev. A. `Carson-te nupa Zogam tung hi. March 21, 1902 ciangin zato siam Dr. H. East-te nupa Zogam hong tung uh hi. Missionary masa pen Rev. A. Carson April 1, 1908 kum a sih ciangin Dec. 21, 1908 ciangin Dr. J.H. Cope te nupa hong tung hi. Dr. East pen a gam tawh kituak lo-a dam thei lo ahih manin sawt om loin America ciah kik pah a, a laih dingin zato Dr. J.G. Woodin te nupa Nov. 11, 1910 ciangin hong tung uh hi. Dr. Woodin te 1915 kumin Bhamo-an kisuan uh ahih manin Zogam nasem dingin Dr. C.V. Strait te nupa Oct. 2, 1925 ni-in hong tung uh hi. June 11, 1938 ni-in Dr. Cope a sih ciangin Dr. F.O. Nelson-te 1940 kumin hong tung uh hi. A nunung penin Rev. R.G. Johnson-te nupa February 2, 1946 ni-in hong pai uh a, 1966 kumin ciah kik uh hi. Amau nupa pen American Baptist Missionary Zogam pan a ciah nunung pen ahi uh hi. Hi bangin Zogam ah Khristian Pawlpi hong kipan a, 1940 kumin R.C.M. Pawlpi, 1948 ciangin S.D.A. Pawlpi hong tung uh a, tu ciangin Khristian Pawlpi tuamtuam tampi Zogam ah piang hi.
(b) Khristian Khantohna: Zogam ah tui kiphum masa pen Thuam Hang leh Pau Suan hi a, April 4, 1904 ni-in Rev. Carson in tuiphum hi. Missionary-te leh Zomi Khristian masate in haksatna tampi tawh na hong sep ciangun hi bang tuiphum mihing khan’tohna kimu hi:
1915 – 150
1930 – 1,591
1940 – 5,514
1950 – 19,655
1960 – 37,705
1970 – kithei lo
1980 – 69,191
Hih pen Zomi Baptist Convention (ZBC) ciaptehna bangin tuiphum sa teng bek hi a, Pawl huam milip hi lo hi. Tua ciangin ZBC pen Zogam sung bek hi lo Kale Valley, Tamu Valley leh Upper Chindwin sung Zomi Baptist kipawlna ahih manin Zogam sung Baptist Pawlpi ahi lo Khristian Pawlpi dangte tawh kigawm lai leh Zogam bup Khristian pha zah pen kithei pan ding hi.
(c) ZBC Tangthu Tawm: Zogam Khristiante pen tawm lai ahih manin 1905 a kipanin pawlpi khat bangin vai pai lai uh hi. 1948 ciangin Tiddim, Falam leh Haka ci-in Association 3 kisuah uh hi. 1953 ciangin hih Association thum tengin Zomi Baptist Convention ci-in kipawl khopna phuan uh hi. Tu ciangin ZBC pen Association tuamtuam 14 kipawlna hi a, Zogam sung Baptist bek hi loin a kiima Zomi Baptist te zong kipawl uh a, Tiddim, Falam, Haka, Kale Valley, Tamu Valley, Kalemyo, Thantlang, Matu, Tonzang, Kuki, Siyin, Zo, Thado leh Zotung ci-in Pasian nasep khopna hi. Tu-in ZBC pen Burma Baptist Convention sungah Karen zomin Convention thahat pen a nihna ahi hi. ZBC General Secretary masa pen Sia Hau Go hi a, tu laitak a sem pen sia Hrang Tin Khum hi. ZBC in Kawlgam bup BBC sungah pan mun a tuamtuam len ngei a, tu laitak BBC President zong Zomi Sia Tial Dum ahi hi.
Lai Thu
I gen sa bangin Tedim gam panin Pau Cin Hau in lai bawlin Zomite pen lai nei minam khat suak hi. Tua lai pen a tungin laimal 1053 bang hi. Tua pen kipuah phain laimal 37 kisuak sak hi. Hih laimal tawh biakna thu, tangthu leh late kikhumin Tedim gam bek hi loin Manipur gam dong kizang ngei hi. Hih Zolai tawh 1931 kumin British and Foreign Bible Society kici Lai Siangtho Khen Pawlpi in zong Mualtung Thuhilhna teng bu 500 khen ngei uh hi. (Tua Laibu pen India Bible Society in London Bible Society tung panin ngah ding a hanciam laitak hi). Kumpi lam panin Census of India, 1931 Volume XI; Part 1 laimai 194-5 sungah “Pau Cin Hau Script” ci-in kikhum hi. 1917 kuma Zomi French gam paite in hih Zolai zangin inn lamte tawh lai kikhak thei uh hi. Tu-a a kizang Mikang laimal bang loin Zopau pen hih Zolai tawh a awsuah a man lianlianin kigelh thei hi, kici hi. Tangthu a kigen savun tunga kigelh lai, uipi in a nek mang bang hi nawn lo ahih ciangin hih lai pen Zogam in a ngaihsut phat mahmah dingin kilawm hi.
Mikang laimal tawh 1915 Dr. Cope in Mattiu bu Tedim pau-a a khet pen Zogama laibu kibawl masa pen hi. 1932 kumin Thuciam Thak bu kikhen a, 1977 ciangin Lai Siangtho buppi kikhen hi. 1932 kuma kikhen Thuciam Thak bu pen Zogam ah muh ding om nawn lo hi. Burma Bible Society ah bu khat kikhen hi ci-in Sia Kam Khaw Thang in gen a, London University library ah bu khat mah om hi ci-in “Tiddim Chin” kici laibu bawl Prof. Henderson in gen hi.
Haka pau tawh 1920 kumin Lungdamna Thute leh Sawltakte Tangthu a kikhet cil kum hi a, 1940 in Thuciam Thak bu kikhen a, 1933 kumin Lai Siangtho bupi kikhen a, Falam tawh 1933 kumin Lungdamna Thu bute, 1937 kumin Thuciam Thak kikhen a, Lai Siangtho buppi pen a kibawl laitak hi. Zotung leh Ngawn pau tawh zong Lai Siangtho bu nono kibawl hi.
Sang laibu tawh kisai-in Dr. Cope in Tedim, Falam leh Haka pau tawh Class IV dong 1925 in na bawl khin hi. Dr. Cope in missionary ahih hangin Kumpi ah Sang Mang (Inspector-of-Schools – Chin Hills), na sem ahih manin Sang Mang a sem lo missionary te nangawn tu dongin “Sang Mang” kicihlawh hi.
Ni dang lai-in Zogam ah kikawmna haksa-a, khua muhna lah toi ahih ciangin gam khat leh nam khat ahih hangun kampau tuamtuam na piang hi. Tu hun leuleu ciangin kikawmna kiphakna tam, pilna siamna zong khang ahih manin khat leh khat pau leh ham kitheihna zong khang hi.
Minam Min
Tu-a hih lai gelhna sung ah kizang mah bangin Zomi leh Zogam cih pen a tunga kipanin a kizang tawntung hi a, Mikangte leh a pualam mi nam dangte in Chin leh Chin Hills ci-in ciamteh uh hi. Tedim gam pana lal Aizawl gam leh Manipur gam a tung mi pawl khatte i kilawh i kisapna khat Paite kici Zogam gen loh Tedim gamsung mahmah a zong a kizat loh pen mi tam pi-in lamdang sa in a hang kithei nuam ciat kha ding hi. Tua tawh kisai-in Census of India 1931, Vol. XI, Part 1, laimai 184 sungah: gamsung minam ciaptehna sungah Paite cih pen kiphiat hi. Bang hang hiam cih leh Zogam Mangpi (Deputy Commissioner of Chin Hills) in a genna ah Paite cih min pen Falam gam mite in Zogam sak lam (Northern Chin Hills) a teeng Zomite pen Thahdo hitaleh Zote hitaleh, Sukte hitaleh mi namte a cihna uh kampau hi a, amau minam min, amau kilawhna min hi lo hi ci hi.
Thukhupna
Zogam tangthu, Pawlpi tangthu leh minam tangthu cih bang a kicinga gelhna laibu omlo a, a om sunte zong Mikangte gelh ahih manin ei theih nop leh deih lam thu tuang kim lo hi. Missionary te hong paina thu a kigelhna laibu thum ka et leh a ni a kha a tuam ciatin kikhum a, Rev. Nelson hong tun ni leh kha a kikhumna om lo hi. Zogam sazian (statistics) a kikan hangin kingah zo lo hi. Zogam lai sim thei en thei (Literacy percentage) ahi zongin, Kawlgam bupa Zomi pha zah ahi zongin a thei om lo hi. I gam i lei sazian thei kei leeng a khang a kiam i hih bangci kitheih ding hiam? Tua ahih manin 1981 gambup kisimna (census) pen lim taka theih sawm ding ahi hi. Mai lam hunah thu a kicing zaw a kan, a gelh hong om pah ding lamen hang. Bang hang hiam cih leh Pasian in a bawl sa na khat peupeuh kep loh don loin a mawkna in nusia ngei lo hi. Leitung leh a bawl sa na khempeuh a uk ding, a keem dingin mihing bawl hi. A bawl sa Eden huan a keem ding a hah ding, a puah dingin mipa koih hi. Tua ahih ciangin minamte Topa ahi Pasian in a bawlsa, a piansak Zomite leh Zogam zong Ama deihna tawh kituakin, Ama vangliatna dingin a keem ding, a cing ding, a zun ding mipa koih peuhmah ding hi. Tua mipa pen nang leh kei hi hang.
By Rev Khup Za Go

[Tangthu] Khamtung gam ah Pasian thu tun zia


KHAMTUNG GAM A PASIAN THU LUT ZIA TAWM KHAT
(Beginning of Christianity in Mizoram and Chin Hills)
-       Rev. G.K.Nang
January 1, 1894 ni-in F.W. Savidge leh J.H. Lorrain Aizawl tung uh hi. Savidge pen “Sap Upa” ci uh a, Lorrain pen “Pu Buanga” ci uh hi. A sam puang ahih manin Pu Buang kici hi ci uh hi. A tun phetun pau sin pah uh a, A, AW, B bawlsak pah uh hi. Tua kum April 1, 1894 ni a kipanin Sanginn phuan pah uh hi. Amau pen England gam mihau (millionaire) Arthington in a vak ahih manin Arthington Mission kici a, kum 4 a sep khit uh ciangin Lunglei lamah pai uh hi. 

A mau laih dingin Rev. D.E. Jones leh Rev. E. Rowlands 1897 kumin tung leuleu hi. Kum 1921 ciangin E.L. Mendus (Pu Mena kici) in sem a, 1944 dong om hi. Sangmang J.H. Cope in 1938 kumin Mizogam missionaryte tawh kilemna suai kai dingin gamgi lamah khual zin a, June kha tuuk guahzuk hun ahih manin guahpi thuak a, cisa natna leh sungpai natna ngahin sihhlawh hi. Kilemna suai a kaihpihte pen kuate hi ding hiam cih kithei lo a, ahi zongin  Rev. Mendus leh Lunglei lama om Savidge leh Lorrainte hi kha thei ding hi. Tua hun lai-in missionaryte in gamgi khen uh a, mission khat a lut khitna-ah mission dang lut beh lo ding, kibuaisak lo ding cih deihna hi. Hih thukimna pen Mizogam Pawlpi thu ciamtehnate ah om kha ding hi. Mizogama ordained Pastor masa pen Chhuahkhama hi a, 1913 kumin ordination kipia hi. Zogamah ordained Pastor masa pen Vial Nang hi a, kum 1925 kumin ordination kipia hi. 1897 a kipanin Welsh Calvinistic Mission in la a, missionary masa pen D.E. Jones leh Rowlands ahi uh hi. Tua ahih manin Mizogam Presbyterian pen tuma hun khat lai-in Welsh Mission zong kici hi. Kawlgam Tuiphum Pawlpite ABM (American Baptist Mission) a kicih tawh kibang hi.
1908 ciangin Welsh gam panin Watkin Roberts missionary dingin Mizogam tung hi.  Amah pen Welsh gam khanlawhna hun sunga piangthak hi a, private missionary a hong kuan khia ahi hi. Aizawl a missionaryte tawh semkhawm thei lo ahih manin Zatui zuak kawmin kham tungah vak hi. Tua bangin a vakvakna-ah Manipur leh Mizogam gamgi kianga khua om Senvon khua-ah 1910 kumin Pawlpi va phut hi. Hih khua pen Hmarte leh Thahdote khuapi khat, tua hun laia khua gol khat ahi hi. Hausapa Kam Kho Lian in Pasian thu na sang thei ahih manin Pawlpi phut thei hi. A nung ciangin North East India General Mission (NEIGM) kici phuan a, Lamka-ah phualpi nei-in, Manipur gam Zomite lakah Pasian thu puak masa pen a suak hi. Japan gal hong om ciangin ciah a, hong pai nawn loin, a mission pen Zomite in zomsuak hi. Lamka gama ECCI (Evangelical Congregational Church of India) leh EBC (Evangelical Baptist Convention) zong ama mission pana piang khia ahi hi. Tua hun lai-in Manipur suah lam Ukhrul khua-ah William Pettigrew in Mission phual bawl a, Manipur gam pen Tuiphum Pawlpi huam sung ahih hangin Lamka gam pen en zo lo ahih manin mission dang lut a suak hi.
1902 ciangin Aizawlah Tan 3 sinna om ta a, 1903 kum ciangin a kiim khua 9 ah sang kihong ta hi. Kumpi in zong sanginn nei ta hi. 1903 kumin L.P. laivuanna masa pen bawl uh a, Mission sang panin 13 leh kumpi sang panin 14 in laivuan hi. Kumpi sang naupang 14 lak panin 6 bek in ong a, a dang teng kia khin hi. Mission sangnaupangte in hoih takin ong khin uh hi.  1905 ciangin Tan 4 kihong a, 1907 ciangin Tan 8 kihongin tua bangin sanginn khang to hi. Tua hun lai-in mun dangah sang om nai lo ahih manin Manipur  leh a kim a paam panin sangkah mi 20 bang  om hi kici hi.
Kum 1908 kumin Aizawl Mission Vengah Zato Siavuan Dr. Peter Fraser, MD in Zato phuan a, zatui zuakna (pharmacy) tawh thuah hi. Amah pen 1912 kumin ciah hi. 1928 kum ciangin Dr. John Williams LRCPS hong tung hi. 1923 kum ciangin tu-a Zato omna mun Durtlangah kisuan hi. 1958 dong Welsh Mission Hospital kici hi. 1928 kum panin nurse sin theihna kihong a, 1944 kumin Assam Medical Council in recognize pia uh hi. Tu laitakin Durtlang Zato-ah Doctor-14, Sister-13, Staff Nurse 45 om a, GNM sinna zong omin kum simin mi 30 ta la den uh hi.
Zogamah Dr. E. H. East in 1902 kumin hong tun’ ciangin Haka-ah Zato lupna 20 om theihna pan pah hi. Ahi zongin ama dam lohna hangin sawt om thei loin 1910 kumin ciah hi. A laih dingin Dr. John Woodinte nupa 1910 kum mahin hong pai hi. Ahi zongin a zi cidam thei lo ahih manin 1915 ciang kik uh hi. Zato lam nasepna pen Mizogam sangin kipan masa zaw a, ahi zongin lawhcing lo ahih manin tuni dongin Pawlpite in Zato nasepna kinei nawn lo hi.
Aizawlah Lai Siangtho Sang masa pen 1907 kumin kiphuan a, Rev. D.E. Jones (Zosaphluia) in bul pan hi. 1937 ciangin khawlsan uh a, 1951 ciangin Rev. J.M. Lloyd makaihna tawh kipankik a, 1965 kum panin Serampore nuai-ah L.Th. kipan hi. 1983 kum ciangin B.Th. pan uh a, Aizawl Mission Veng panin tu-a Durtlang munah 1995 kumin kisuan hi. Tu-in B.D. leh M.Th. sin theihna kihong hi.
Zogamah Rev. C.U. Strait in 1928 kumin Haka-ah Lai Siangtho Sang masa pen phuan a, mi 13 kah hi. 1941 a ciah ciangin kizom nawn lo. Rev. R. G. Johnson in Japan gal khit hong paikik ciangin 1948 kumin Lai Sangtho Sang phuan kik hi. F.O. Nelson in 1947 kumin Tedimah Lai Siangtho Sang phuan a, mi 21 kah hi. 1953 kum a kipanin Falamah kituah a, tua panin Zomi Theological College kici hong piang hi. Tu-in B.Th. leh B.Min sin theihna om hi.
Mizogamah Luka leh Johan laibu 1898 kumin suak a, 1899 ciangin Sawltakte tangthu suak leuleu hi. 1916 kumin Thuciam Thak nei uh a, 1959 kum ciangin Lai Siangtho buppi nei ta uh hi. 2009 kum pen Lai Siangtho buppi a neih uh kum 50 a cin’ (Golden Jubilee) kum ahi hi. Jesu penJishua kici a, Jehova pen Jihova ci-in gelh uh hi. “S” munah “Sh” zang uh hi. Gentehna. Acts 1:26. “Tin ai a shan sak a, ai shan chu Matthia chunga a lo tlu a. Tin ani chu tirko shom le pakhat zing chhiar telin a om ta a.”
1908 kumin Cope topa Tedim om dinga hong pai pen Haka a tun’ ciangin Sangmang Carson si ahih manin nusia thei loin, kum nih ompih a, 1910 kum ciangin Tedim hong kisuan thei pan hi. Tua hun lai-in Pau Cin Hau lai sim loh kinei lo a, Cope Topa in ABC hong bawlsakin, laibu hong gelhsak a, 1914 kum ciangin labu dawng 25 a om bu neu khat kinei a, 1915 kum ciangin Matthai laibu kinei a, 1931 ciangin Thuciam Thak kinei hi. Cope topa in zong “s” munah “sh” zang a, Zeisu pen Jesu cih kizang masa pen a, tua khit teh Zheishu, KhazhihPashian, Kha Shiang Thoci-in na gelh hi. 1932 kumin Thucam Thak masa pen a suah ciangin ZeisuKhazih, Pasian cih hong zangin tua a paisuak ahi hi. Lai gelhzia pawl khat en dih ni.
Labu masa pen 1914 kumin kibawl a, Doxology hih bangin kitei hi.
Thu pha khem piu hawng pia To Pa, Le tung mi hing a min phat ta, Van tung mi zong in To Pa Pi, Jesu, Kha Shiang Tho min phat hi.
Mate Lai Thiang Tho, Tiddim Kam, 1916. A lian 4:1-3. “A tu ciang in a doi mang pa je et ding in a Kha Shiang Tho in Jesu gam lak a a pai pi hi. Ni sawm li le’ zan sawm li an ngawla a nung ciang in a gil hawng kiel hi. A je et pa in hawng nai a, Nang ma in Pashian ta pa n’ hi le’ hi shuang te kho mun n’ shuawk sak in a ci hi.”
Zawhang Lai Siangtho, Tedim Kam, 1923. A lian 3:22. “Tu a nung ciang-in Zheishu in a nungzhui-te tawh Zhuda gam-ah pai uh leh tua san tak-ah amaute tawh a om khawm a tui shung-ah a phum uh hi. 3:28. Keimah in, Khazhih kah hih kei hi, Khazhih mai-ah hong pai sak pa kah hi, ken ka ci hi.” Hih danin kammalte kilaih toto ahi hi.
sr: vaphual.net

[Mimal tangthu] Kam Hau


Khanthuam’ tapa 6 te lak panin a upa pen Kamhau a hi hi. Lamzaang khua-ah kum 5 sung hausa na a sep khit ciangin, Tedim khua-ah teng nuam a hih manin Ramthlo hausa Tlangtirh’ kiangah, “Gal hat sa hat khat peuh ka tuah leh hong huh inla, kum 3 simin sial za bo khatta hong pia ning,” ci-in huhna a nget ciangin Tlangtirh lungkimin, a sang hi. Tua hun laitakin Tedim khua-ah Guite-te na teng khin zo uh a, ahih hangin gal leh sa hat lua a hih manin na teng tul zolo uh hi.


Zogam
Tua bang a huhna anget khit 1804 kum pawl ciangin Kamhau in Lamzaang khua panin Tedim khua satin na teng hi. Inn leh lo zong kician nei man nailo-in, Zo leh Thahdote in na sim pahpah a hih manin Lamzaang khua-ah ciahkik hi. Tua ciangin Kamhau leh Khoilamte in, Falam gam Ngaltu khua a ateng Maanggin zol uh a, 1810 kumin Tedim khua-ah hong teng kik uh hi. Midangte in Tedim hong bel uh a, inn 30 bang pha-in Kamhau in hausa semin Manggin leh Khoilamte in upa na a sem uh hi. Mi hong khang semsemin a sawt lo-in Tedim khua inn tampi hong pha hi. Tua ciangin gam lei lei ukna-ah mipil tampi kisam a hih manin, thu kikuppih dingin Mualbem khua Hauhtuang’ tapa Pauvum sap ding a sawm hi.
Ni khat Pauvum zol dingin Mualbem khua-ah Kamhau va pai a, Pauvum tual a lam kimlai va sam khia-in, “Tedimah hong teng inla kei’ nuai-ah upa hong sem in, kumsimin inn khat panin tha khat kong kai sak ding a, inn mun lo gam na deihdeihna kong pia ding hi.” ci-in a zol ciangin Pauvum zong lungkimin na zui a, Kamhau in a kamciamna bangin pia hi.
Tua bangin Kamhau in thu khempeuh keima thu hi cilo-in, Hatlangte, Kamdong’ tapa Maanggin leh Dimpi khua panin Tedim hong teng Hatzawte Khoilam tawh thu kikumin vai hong hawmkhawm uh hi. Gal vai sa vai peuh mah Maanggin vaihawm sakin, thu leh la peuhmah Khoilam vaihawmsak hi. Hih mi teng 3 tawh kikopin hong vaihawm ciangin Kamhau zong a hauhna a liatna hong khang semsem hi. A thu a la hong hoih hong pha a hih manin, khuakim khua pam in belin Tedim khua inn 300 hong pha ziau hi. Kamhau khang hunin mun tuamtuam panin mi tuamtuam in hong bel uh ahih manin, pau leh ham hong ki helzau gawp a, a sawt ciangin tu laitak a ih zat Tedim pau hong piangkhia hi. Tua bangin Kamhau leh a seppih upa teng 3 hong minthang mahmahin, Vaipheite in hih bangin la khat na phuah uh hi:-
(a) Sinthu soi ding Tualawn’ pa aw, do cih tulut Amthang’ pa aw,
(b)    Docih tulut Amthang’ pa aw, vannuai tulsial a tunna Zatual pa aw,
Na ci hi. (Tualawn’ pa Khoilam, Amthang’pa Maanggin, Zatual’pa Kamhaute a cihna a hi hi.)
Tedim khua inn 300 hong phak ciangun a nuai a bangin minam zui-in veng tuamtuamah hong teng uh hi.
1. Bonuai veng:    Tu laitak a galkap tualpi nuai nitumna lam teng hi a,Pauvum leh Teizaang mi pawlkhat teng uh hi. Galkap Tualpi pen Khuacin’ inn mun a hi hi.
2. Botung veng: Khuacin’ inn tungsiah nitumna lam teng hi a Zatual
leh Teizaang mi pawl khat teng uh hi.
3. Vaiphei veng: Bonuai veng pan a khang lam nisuahna lam teng hi a,
Vaiphei miteng teng uh hi.
4. Sekzaang veng ; Sakollam Ngennung lamka panin leilu lam teng hi a
Guite miteng teng uh hi.
5. Khuangzaang: Col. Dal Zakam’ inn dung to teng hi a, Thahdo mi
teng teng uh hi.
1. Kamhau’ zi neihna:
Kamhau leh Tedim khua nungak melhoih mahmah Cinnngul ki teng uh hi. Kamhau in zi a neihin hausa hi nailo hi. Tedim khua panin Phuaizaang khua-ah Ciinngul a pi khat laitakin meiiluum in mopite a nungah zui litlit hi, kici liang hi. Ciinngul ih cih pen Guite’ tanu hi a, mopite meiiluum in a zuih ciangin, Guite khua leh tui in lamdang sa-in patau uh a,(Bang hang hiam cih leh Sukte gal leh sa a hong hat ciangin a nial ngam loh manin a tensak uh a hi hi.) Guite’ vangletna teng Ciinngul in paikhiat pihin Sukte puak hi kha ding hi, ci-in ngaihsun uh a, “Tu-in ni dang sangin ih vaang kiam zaw kha ding hi,” ci-in pautau mahmah uh hi.
Mualbem khua hausa Khanthuam hong sih ciangin, a ta neu pen Zapau in, a pa’ gam’ hong luah hi. A ta upen Kamhau in pawi hangte leh apa’ hangin, Tedimah Hausa hong sem hi. A sunghte Guite tawh kido lo napi simmawh bawlin khel gamtat hi. Gamgi khen ding hi hang, ci-in Guite inn khuam bul cin tektekah gi khen sese hi. Guite hausapa lungkim lo-in khasia mahmah hi mah ta leh, Maangpi tawh kisiat ding lah kihta a hih manin khasia-in mal lam zuanin tai hi. Hih bangin Guite’ pem khiatna khua leh gamte Kamhau in luah to zel hi. Kamhau’ ukna khua leh gamte Kamhaute kici a, Mualbem Zapau’ ukna gam leh khuate Sukte hong kici hi. Kamhau pen neih leh lam sum leh paai a hauh banah tapa 6 nei a tuate in:-
(1)   Zatual, (2). Thuamlian, (3). Lianthang, (4). Thang Khawpau, (5). Haupum, (6). Khuacinte a hi hi. Khuacin in tapa nei lo-in khangmang hi.
Sukte beh ngeina pen nauzaw innluah hi a, Khanthuam in a tapa upen Kamhau Lamzaangah inn a tuansak lai-in, inn tuansa gawhin, tua ni-in Khanthuam in hih la na phuak hi.
(a) Taang ni bang ka sat laitakin vonmaang gua bang tuangsak ing.
(b)      Vonmaang gua bang tuangsak ing, damtui gam bang maangsak ing.
2. Kamhau’neih na minthangte:
Kahau pen a hauhna a liatna hong khan semsem banah, khamtung gam a sum minthang kici khempeuh a ngah zawh nadingin hong hanciam hi. Sum minthang a ngahte panin Langza’Dak minthang nei-in, Tonkai’ dak bu zong sial 100-in lei hi. Ngalngam’ tuithawl hu 1, Thangho’ phihtu kuangpi 1, hih teng nei hi. Thangpum kitatna takok lam 9, Mualpite’ zamkaang minthang leh, Khamtung gam a sum minthang a ki gen khempeuh lakah Guite nuai suk dak minthang leh Maangvungte khut sung a Paitepa’ zamno mai simloh, Kamhau’ khut sung tung khin hi. Sawmsiing khi minthang zong deih mahmah a hih manin angah zawh nadingin hih bangin thu hong ngaihsun a, Maang song’ kiangah, “Na tupa leh ka tanu ki teng sak leng ih zukuang ih sa kuang hong kinai  ding a, nuam mahmah ding a hih manin, sunghta putu suak leng hoih na sa uh hiam,?” ci-in zasak hi. Maangsongte zong Ukpi khat sungh a nei ding ci-in  nuamin thukim pah uh hi, “Tua a hih leh, Zuthawl-in bang hong pia ding ka hi uh hiam?” ci-in a dot sak tak ciangin Kamhau in, “Hih tegel’ kiten nading lawmlawm Sawmsiing khi minthang hong pia le ucin kilawm sa ing,” ci-in gen hi. Maangsongte zong Kamhau’ tanu zi-in ngah ding ci-in lawp takin Sawmsiing khi minthang zuthawlin hong pia pah uh hi. Tua ciangin Kamhau in zong a tanu Zaniang a mo dingun pia pah hi. A kha ding 3 tawh gamngai dong khasak hi. Mo khate ciah kik ding hong sawm ciangin Zaniang zong a lawmpa tawh omkhawm nai lopi-in a innah hong ciah kik mawk hi. Apasalte in a pi kik uh hangin ut nawnlo-in hong kikhen uh hi. Tua Sawmsiing khi minthang a ngah theih nading a Kamhau’ ngian a hih lam a lawmte in a phawk khalo a hi hi. Zuthawl pen mo man lah hilo, kisikkik theih lah hilo a hihmanin, a deihdeih sawmsiing khi minthang a ngah suak hi. Zuthawl kipia lakah tua sang a tam manzaw zuthawl omlo ding hi. Tua hunin sawmsiing khi tang khat in sial 10 bang man hi. Kamhau in khamtung gam a sum minthang khempeuh ngahin  a minthang semsem hi.
3. Kam Hau’ Upadi:
Kamhau in  Tedim gam leh Tonzaang gam khua 135 sung uk a, a ukna gam zai-in mi tampi ong pha a hih manin thu vaihawm ding hong tam semsem hi. A gam sung hoih tak a a uk theih nadingin, thukhun hoih tak a bawl ding ngaihsun a,  hih a nuai a mi teng tawh kikumin vaihawmna nei uh hi.
1. Kamhau                         Ukpipa                         (Sukte              )
2. Pauvuum                        Upa lian pen                (Sukte              )
3. Maanggin                        Gal leh sa vaihawm    (Hatlang           )
4. Khoilam                          Thu leh la vaihawm     (Hatzaw           )
5. Kimthuam                      Upa vaihawm              (Zillom )
6. Telkhaat                         Upa vaihawm              (Hatzaw           )
7. Pau-am                          Upa vaihawm              (Samte                        )
8. Cinkim                            Upa vaihawm              (Samte                        )
Hih mi teng tawh Kamhau in galvai savai, thusia lasia, a om ciangin, mai lam kalsuanna-ah gam sung mite hoih takin a uk theih nading leh gam khangto, gam kilem,a suah nadingin thukhun hoih takin hong bawl hi. Tua thukhun pen A.D 1848 panin hongki zang to a, “KAMHAU’ UPADI” kici hi. Maangkang kumpi in hong uk ciangin, gam leh lei tawh kituak Upadi a hih manin, pawl khat zangin Pawl khatte tu hun dongin ki zang to suak hi.
Tua thukhunte a lungsim vuah ciamteh uh a mangngilhlo uh hi. Pum zamang in ukpi hong sep ciangin Gamngai upa Pau Cinlian leh Tonzaang sang siapi Sia Seinte’ huhna tawh  1972 kum ciangin hih thukhunte laibu-in hong bawlkhia hi. Hih Upadi sungah ukpipa Hau Cinkhup in a hun tawh kizui-in pawl khat behlap hi. Kamhau Upadi sungah khen 25 leh khenneu 143-in khenin zolai leh kawllai-in ki gelh hi. Tua khenpite in:-
(1)    Thu neite’ zuih ding lampi                   (13) Gamkang thu
(2)    Thuneite’ zuih ding ngeina                  (14) Zehpikna
(3)    Logam thu                                          (15) Guktakna thu
(4)    Singkung leh guah thu                        (16) Thu imcip thu
(5)    Thangsiahna                                       (17) Mindaisakna thu
(6)    Ganhing annekna thu                         (18 ) Nupa kimakna thu
(7)    Khutkhialhna thu                                 (19) Zi ki sutna thu
(8)    Tungsiah thu nialna                            (20) Numei buanna thu
(9)  Misuamna thu                                     (21) Innluahna thu
(10)  Ganhiang suamna thu                       (22) Zi tam neite innluahna
(11) Mi haitatna thu                                    (23) Sum leitawina thu
(12) Tungsiah thunialna thu                       (24) Saliang man tanna thu
Hih thu teng tawh gam hong uk ciangin gam sungah kilemna omin gam hong khangto mahmah hi.

[Pau Cin Hau] Laipian biakna ong piangkhiat na


Hih Laipian Biakna ong pian nadingin bangci kipat hiam cih i gen masak phot kul ahi manin Nuam Dim a kici, Gamlai khua-a Rev Khaat Kho Gin' pi, Kamsang numei khat thu i gen masa ding hi.
Tedim khua-ah Pu Kam Hau le Pu Pau Vum na kithuah a, Pu Pau Vum in Hau Zui akici innkuan pih khat na nei hi. Pu Hau Zui in tanu Nuam Dim na nei-a, amah'n Mangmu thei zeel hi. Tua hun laitakin Pu Kam Hau si khin in Pu Khaw Cin hun laitak hi a, Tedim khua inn 300 val bang pha hi. Pu Khua Cin in langva(sikkang) inn deih in Saiha tawh kheek dingin Meitei gamah misawl hi.
Pasian in: "Khaw Cin in langva inn deih kei hen. Tedim khua mang ding hi. Tua thu na theih nadingun Khaw Cin' tuangdung ka kuaitan ding hi," ci-in Pi Nuam Dim tungah nagen khol hi. Tua hun laitakin Pu Khaw Cin pen lian mahmah, pha mahmah ahi manin amahmah zong tham loin mi khempeuh in zong muang lua ahi manin kuamah'n umlo hi. Tua ciangin Pasian in "tua thu a tangko dingin Pau Cin Hau sawl in " ci-in Pi Nuam Dim tungah nagen kik lai hi.
Tua thu azak uh ciangin: " Khua Cin' tuangdung, *zabo-a sah, Pasian ahi zongin kuamah'n kuaitan zo ngal ke'n teh" ci-in kuamah in um loin nuihsan uhi.
Tua khit a sawt loin, Pu Khua Cin tanu khat le tapa khat bek a neih, a tapa, Hau Za Kham si a, a kivui ding ciangin misi kipusuah hun laitak teekin Pu Khua Cin' tuangdung, *zabo-a sah kitan hi. Pi Nuam Dim gen bang teekteekin ong tangtung a, Pu Khua Cin tuangdung zabo-a sah kitan in, ami tawh a zubeel tawh innnuai buanciim lakah kiasukin mi tampi liam hi. Tua khit asawtlo in England Kumpi ong khang a, Tedim khua mang takpi hi.
Tua tham loin "Ka thu a zeek khia dingin Pau Cin Hau ka teel hi" ci-in Pi Nuam Dim tungah na gen lai hi.Pu Pau Vum in tapa nih, Pu Khan Lian le Pu Tuang Khaw Thang nei a, Pu Khan Lian in tapa giat nei hi. Pu Pau Cin Hau pen Khan Lian' tapa a lina, Hau Go' pano ahihi.
Pu Kam Hau khan sung Tedim mah-ah na teeng uh a, England-te ong khan ciangin Lailui khua-ah galtai uh a, tua hun akipan Lailui khua-ah na teengsuak uhi. A nungciangin Mualbeem ah na teeng hi.
(*zabo = khut melai dawn pan khutdawh kipatna ciang hi-a letmat 6 bang hi.)
Pu Pau Cin Hau pen aneu tung akipan kum 15 sung tawntung kumzawnin khanglui ngeina tawh biak theih khempeuh bia-in, thoih theih khempeuh a thoih uh hangin dam tuan lo hi. Khangmoi lai khat tuabangin sawtveipi kumzawnin aom ciangin amahmah zong lungkia-in kisiamawh, kiciimtakin amah le amah kikaplum dingin thaukhat tawh pai khia hi.
Khuanawl a tun ciangin sakhi khat natai dihdih a, a kap leh khapah lian in ama kithah nading thautang om nawn loin sakhi pumkhat tawh ciah kik hi. Tua khit-a kipanin a hunhunin Mangmu zeelzeel a, Pasian in. " Van le Lei a bawl Keimah Pasian hong bia hong paai-in damna ong ngen lecin damna kongpia ding hi," ci ahi manin Pasian kiangah damna a nget leh dam takpi hi. Tua bangin amah'n damna a ngah ciangin cina dangte in zong thu ngetsak dingin sam koikoi uh a, tuate in zong damna ngah uhi.
Tua ahi manin mitampi in um in anungzui uh a, Pau Cin Hau Biakna akici ong piang a, Khamtungbup ah thatkhatin gamkang bangin kizeel hi. Tua hi a, a ta upa pen a min Pasian tamsakin Sian Khaw Cin na phuakpah hi. Tua hun masaih Pasian pen mintap-a akineih lam aom diam, ka thei ngei kei hi. Tua banga dawi a na phiat ciangin dawite heh a, a bawlsiat semsem khak ding lau lua uh ahimanin a khua a tui, a beh a phung sung nangawn in langpanin lungkhamna tampi na thuak hi.
(a) Pham ding ci a, thel bang ong phong, tung-a Sian lunmang hi e;
(b) Lung ka muan dang om lo e, tunga Sianmang muang ing e.
( A si ding kimlai ong damsak Pasian hi, Amah bek muang ing.)
(a) Sianmang hawm siam, tangbang damna phung tengin saina'n nei e;
(b) Do lal banga pat bang nong sai, kei aw, Sian' vontawi hing e.
(Galte banga kei nong langbawl uh, kei Pasian' ta hing.)
(a) Sianmang hawmsiam ka muan manin phung in thal gu bang do e;
(b) Tongsia ong lawh, Sianmang hawmsiam'n, leen pal bang ka nang hi e.
(Pasian thu kamuan manin ka u ka nau inzong ong do bawl, Pasian thu mah tawh nang ing.)
(a) Sianmang sinthu kangaih manin phung tawh laukha hual mawh'ng e;
(b) Ka pham zong a tung thangvan ah Sian' ang-ah zaal ding hi'ng e.
(Pasian thu kazuih manin ka u ka nau tawh ka kithu tuah theih loh hangin kasih teh Pasian kiang tung ding hing.)
Ei mite in cinatna pen dawi peh vive-in kingaih suna, dawi pen kikihta mahmah hi. Tua dawite lungdam sak nadingin kimai-etin, vok peuh, ak peuh, ui peuh, sial peuh tawh kimai-etin a kibia ahihi. Pasian pen migi ahi manin biak kul loin dawi pen ong cinasak thei, ong ne thei, ci-in ki-um ahi manin akibia ahi hi.
(a) Siangmang in tongdam ong khak e, ziin tawh na khen in, ci e;
(b) Pupa khan-a lung a gimna, Sian in leen puan bang paai e.
( I pu i pa lai pek a i lelh dawi tawh na kikhen in ci-in Pasian in ong vaikhak hi.)
(a) Siangmang tawh holung kum ing e, ziin' kaih tam ka neemsak e;
(b) Pian kilaihna tung Sianmang in ziinleeng tual-ah niamsak e.
(Pasian tawh kiho ing, dawite' siahkaih (a vok a ak tawh thoih-a i mai etna te) Pasian in nuaisiah,) ziin, ziinleeng = dawite.
Tua hi a, Pu Pau Cin Hau in a mangmuhna panin dawi phiat nading, dawi hawlkhiat nading thu a ngah-a kipan dawi na hawlkhia hi. Amah'n dawi phiat dinga napat kholhna hangin Tapidawte' nasep nading lampi ong sial kholhsak a suak hi. Tua hi a, Pau Cin Hau Biakna pen Dawi Biakna hi loin dawi phiat masa, dawi a langpan, dawi a hawlkhia ahi hi. Tua bangin dawi a na phiatna masa om hi kei leh Christian thu ong lut nading haksa mahmah ding hi.
Tua bangin a hunhunin Mangmu zeelzeel a, a biakna bek hi loin lai nangawn ong piangsak hi. Pasian in suangtang pawl khat la-in gawm zeel, khen zeel a, " Hih bang in hih in" ci-in midangte ahihsak ciangin ahih thei kuamah om loin Pu Pau Cin Hau ahihsak ciangin hih thei hi. Tua ahihmanin a mangmuhna panin Lai nangawn ong piangsak hi. Amah'n Pasian tung pan-a, a thungahna bangin Lai a piansak khit ciangin " Laipianpa" kici a, a biakna zong nidanga Pau Cin Hau Biakna a kici pen Laipian Biakna kici ta hi.
1889 ciangin England Kumpi ong khangin tua zawh kum 10 ciangin Tuiphum Sangmangte ongtung hi. Tua hun ciangin hih Laipian Biakna hita leh a lai hita leh Khamtung tengah na kizeel khin ta hi. Sangmangte in "kipawl ni in sem khawm ni" ci-in a nazol ciangin amah'n, "Kei aa pen, ko gam tawh kituak ding a Pasian ongpiak tuam hi-a, no aa pen gamdang biakna hi a ko tawh kituak lo hi." ci-in na mang nuamlo hi.
Tua hun lai-in lai dang kinei nai lo ahi manin tua lai pen kinak zat mahmah ta hi.
Sangmangte in Pasian thu i tel muh nading, Laisiangtho le labu i et theih nading ong deihsakin Khuasak khawng Tonzang khawngah Kawllai ong hilh uhi. Kumpite in zong Kawllai tawh sang ong hong uhi.
Ahi hangin Kawlte tawh lah i kikawmna om peuhmah lo a, i zat nading omlo ahimanin mi tawm bekin sin nuam hi. Tua ahimanin Roman Alphabet zangin i Zolai ding ong bawlsak nuam-in Cope Topa le Kumpite kikum uhi. Official-in Zolai aom nai loh hangin "1912 February kha 12 ni-in Khuasak khua-ah ka om sungin Laisiangtho Thak tei ka kipan hi" ci-in Rev Cope in a dairy sungah ciamteh hi.
Tan IV ciang Zolai, (Roman Alphabet) tawh sindingin Kumpite le Sangmangte kithukim uha, 1925 kum-a kipanin sang ong phuan ta uhi.
Sangmangte in sang aphuat uh ciangin lai hilh dingin Christiante mah nazang uha, kumpi sang ong phuat uh ciang inzong tuate mah nazang suakpah uhi. Tua sangsiate in, thu na mu zawdeuh uh ahi manin Pau Cin Hau laimal pen laimal tam lua ahi manin tomsak sawdeuh dingin na puahpha uhi.
Propagation of the Gospel-te in a theih uhciangin Laisiangtho ineih ding ong deihsak uh ahimanin Pau Cin Hau lai tawh laikhetna bawl-in Laisiangtho khet ding ong vaihawm uhi. Tuadingin sangsia sem ahi, Sia Cin Khaw Gin,(Rev Cin Khaw Gin, Niang Khan Ciin' pa) Sia Thang Cin Kham, (Rev Sian Cin Thang pa) Sia Pau Za Dong ( Sia Kam Khen Cin pa, Sukte beh sung pan Christian suak masa pen) le Christian ahilo, Pu Pau Cin Hau' tapa, Sian Khaw Cin nasam uh a, Maymyo-ah nihvei va pai uhi. Mualtung thuhilhna teng zong Pau Cin Hau lai tawh 1930 kumin ong khenkhia uhhi.
Ahii hangin Rev Cope in thu namu khol ahimanin Roman Alphabet mah zahding ongdeihsak zaw a, tua Pau Cin Hau' lai tawh Laisiangtho khet dingpen na khaktan hi.
Hih pen i hamphatna lianpi khat hi leuleu hi. Banghang hiam cih leh Kawllai mal laikhetna pen Kawlgam bek a kizang hi a, tampi kibawllo ahimanin khatin tampipi man a, mikim in kilei zolo hi. Manglai laikhetna pen leitungbup-a kizang hi a tampi kibawl ahimanin aman tawmin kingah thei hi.
Tuabek hiloin i Zolai dingin Roman Alphabet i zatmanin Type Writer, Computer cihte tuam bawl kul loin Manglai-a kibawl sate mah izang thei pah a, E-mail nangawn ei Zolai-in i kikhak theipan hi.Sangmangte in lai ong bawlsak a, Zolai i neih mateng, tua Pau Cin Hau Lai kizang a, Piancit pai lai bangin lai a kikhak uh ciangin Pau Cin Hau Lai tawh na kikhak uhi.
Hih lai hita leh biakna hita leh ama thu aa, a phuak tawm thei dingin Pu Pau Cin Hau pen pilna siamna nei ahi loh banah midangte pilna a etteh theih nadingin tulai bang a, Tadensa cih bang thu zak nading a omlah hilo a, a khualzin agamvak zong hi loin a neu tunga kipan adam lo den, akumzawn khat ahihi.
Tua ahimanin a Biakna hita leh, a Lai hita leh a phuah tawm hi loin Mangmuhna tawh Pasian kiang pan-a angah taktak hi a, leitung-a apiang ngei lo, a lamdang mahmah khat ahimanin, hih Laipian Lai pen a mangthang lo dingin kephuai mahmah hi. Pilna i nei phial zongin mihing khuak tawh phuahtawm theih ding hilo hi.
Tua bang hi leh eimi sangin, leitungah mipil tampi naom khin zo a, mi khatguak bek lai phuak tawm om cih i za ngei kei hi. Tua ahimanin Pasian piak tuam taktak hi a, seel theih ding hilo hi. Amah pen 1948 December kha-in Mualbeem khua ah si hi.
Hau Go Mualbeem Biakinn hong dingin apai tungin amah nungta lai-a, " Pa Hau aw, ko tuiphum-ah ong lut inla sem khawm ni," acih ciangin amah'n:" Ko zong Pasian mah a bia veve hi ung" naci hi.
Tua hi a, eite zong nidang lai-in dawite' teen nading-a ki-um, singsia, suangsia le munsia-a i upmawh, cik peuh, gun peuh, tuilii peuh, mual peuh i biak mah bangin leitungah biakna a tuamtuam om a, Pasian abia, milim abia, pute pate' kha abia, bawng a bia nangawn om kici hi.
Ei Christian akicite sung mahmah ah zong, i biak Pasian khatbek hinapi-in Baptist, Anglican, Roman Catholic, Seventh Day Adventist, Methodist, Presbyterian cih bangin a tuamtuam naom hi. Tua ahimanin ama phuahtawm ahilo, Pasian tungpan a, a ngah Pasian mah a bia, biakna pen ei Christiante aa mah bangin amahmah inzong damna ngah bek loin cinate, Pasian kiangah damna a ngetsak ciangin na dam takpi hi.
Tua ahiciangin kilangbawl loin, i sep khawm theih nading, i ngaihsut siam ding kisam hi.Hih thute kagen ciangin Pau Cin Hau Biakna zui ding, um ding, ka cihna hi tuan loin thu ahi bangbang a i theih ding kisam ka sakna hi bek a, thudang hang hi lo hi.)
Lungdam
Zogam Lian

[Tangthu] Zothau


ZOTHAU HONG PIAN KHIATNA THU

Leitung mun tuamtuamah gal nanna ding galhiam, a khang khangin hong om suksuk hi. Tulai taka a kizang thaute pen Europe gamah 1326 AD kumin kizang ta a, gal do nadingin kum zalom sawm-le-li pawlin kipan hi ci-in ki ciamteh hi.
A.D Kum zalom sawm-le-nga hun khawnga kipanin nitumna lam gamah mikangte’ pilna hong khangin, sum bawl sumzuakna hong khang a, set tawh nasepnate hong om hi. Tua huna kipan Mikangte in mun tuamtuamah siahgam (provincial colony) hong zong ciat uh hi. English mikangte in kum zalom sawm-le-sagih kiim pawlin India gamah phualpi hong sat uh hi.



Zothau

Tua pan French-te in tuh nuam ahih manin French leh Englishte hong kikap hi. Tua-ah a gam ukpite pen sum leh thauvui thautang tawh huh tuak uh ahih manin India gam leh Kawlgam sungah thau hong tam mahmah ta hi.
 Tua bangin Mikang kumpi’n Kawlgam, Mizogam leh Manipur gamte a lak khit cianga a gammite’ thauvui thautang neihte khempeuh khopsak ahih manin, a mawkna-a Mikang kumpite’ khut tunga a piak sangin Zogamah zuak uh a, sum suah uh hi. Tua bangin Zogam nangawnah thau hong leetkhia hi.
 Zo thau tam hong kipatna: Nidanglai thau a om ma-in, ih pu ih pate in sa leh gal zong, lum leh tei tawh na that uh a, “Zanga vuisa vannuai siing ii lel, Tangsial bang sun ta’nge, Tuai zong um tui bang ka khuai hi”na ci uh hi. Pu Khan Thuam uk hun bei kuanin Kawlgam, Mizogam leh Manipur gam panin a kila thau om pianpian ta hi. Ahih hangin thau tam nai lo a, lum leh tei mah kitam zat lai hi. Ukpipa Kam Hau hong khan ciangin (1848) thau hong tam pianpian ta hi. 1857 kumin Pu Kam Hau te’n Manipur gam singtang khua khat va sim gawp uh a, Meiteite zong thangpai gawpin a Leengpa uh Chandra Kirti Singh(Ngameingam) leh a galkap 2000 val Kam Hau do dingin Tedim zuanin hong kuan uh hi. Singgial Khawtaw Meitei gun kianga om Suangsuang kicihna munah nasia takin kikap uh a, Meiteite a guallelh ciangin a suakta sunte tai uh a, a thau nusiat teng uh singhawm suanghawm sunga a seelte uh a kimu tawh, tui sung pana kingah tawh a kikaihkhop ciangin Zogamah thau hong tam thei pan hi. Pu Khaw Cin hun ciangin thau hong kicing pian ta a, Zogam a Mikangte hong tun hun 1890 kum bekin zong Zomite thaulawng 2173 hong khawmkhia uh hi.

Zomi leh thau kikhen theilo: Ih Pu ih pate in thaulawng tawh kisai koici bang ngaihsutna nei hiam cih ciangin: Nidanglai-in sa leh gal mah thupi pen hi. Lum leh tei pen mihing khat leh khat ahi a, ganhing khat peuh tawh kitanglaina bang bekah kizang thei a, thau pen a lum leh tei zatte uh tawh tehin hong kikhai mahmah hi. Thau a kitawi ciangin gal leh sa tungah gualzawhna thakhatin hong khang hi. Tua bangin Zomite’ nuntakna-ah thau hong thupi mahmah ta ahih manin a luang uh tawh na khek ngam ta uh hi. Mikang Kumpite in Zogama thau khempeuh hong khopsak na na sa mahmah uh a, a tat kik nadingin a neih a lamh khempeuh uh pia ngam uh hi. A thaulawng a it manin a sihlawh zong om ahih manin “Zomite in a zi sangin a thaulawng a it zaw hi” cih dongin Kawlgam sungah kiciamteh hi.
 Ih pu ih pate in thaulawng tawh a lungsim ngaihsutna uh na genkhia uh hi. Gal leh sa a mat-a a lungdam mahmah ciangin khawmual ah hanla sa-in thau lawnin mualsuah uh hi. Tua bek hilo-in sih ni ciangin pasal kap ngei lo-in a kah tangin min sialin thau lawn hi. Tua pen a kah tanga a ngaihsut ahi hi. Tua bangin Zomi pasal khat thau tawh kikhen thei lo hi:
 (a)     Taang hing ci a zangkhen kawlciang ko liang a bang kimciat a sangsa mualsuah leh taang kilawm e,taang kilawm e,
(b)     Sangsa mualsuah leh taang kilawme, pupa khuamual a va don ding tuk lu pal zep leh lia kilawm, lia kilawme” ci-in thau thupi asakna uh la-in na sa uh hi.
 Thauvui bawlna thu: Mikangte hong tun hunin Zomite in thau nei khin bek tham lo-in thauvui nangawn bawl thei khin hi. Tua ahih manin Mikangte na dawn bawl lo uh hi. Thauvui bawl thei ahih manin Zothau tawh galleh sa adeih a ut bangun na kap zo uh hi.
Innuai ek-awng mun, ek nelna muna leite leh innuai niin teng khawmin, beel sungah tui tawh kidiah hi. Tua eklei diahna tui pen vuttui bangin kikhaih a, tua a kikhaihkhia tui (nitrate) pen citui bangin al hi. Eklei kikhaihkhiatna tui la-in citui huanin kihuan leuleu hi. Citui ih huan ciangin Zoci hong suah mah bangin, tua eklei tui huan leng hong ha liuleu a, tua pen eklei kici pah hi. Tua eklei panin thauvui ih deih bangbangin kibawl thei ta hi. Phalbi hunin eklei kihuan thei zaw deuh hi.
Thauvui a suah theih nadingin kaat (sulphur) tawh hel kul a, kaat piankhiat nadingin gatang hal keu-in kisuvui hi. Tua lo-in, theidam sing ahih kei leh hongma sing ten nenin kihal a, tua meiholte kivuisak hi. Tu-in ekleivui hai khat leh meihol vui hai khat helin tui kinelsak a, sumah a vui siang dong kisu hi. Tua bangin a vui siang dimdem dong nihvei thumvei dong kisu kikkik a, thauvui hong piang hi. A hoih leh hoih loh theih nadingin thauvui tawm khat la-in la, hal masa-in, Thauvui khu a tunga a len toh leh a hoih kici hi. A khu lei-ah a bial leh hoih nai lo kici a, kisu lai hi. Numeite in thauvui su leh sa kiman thei hi, kici hi. Mikangte hong khan ciangin kumpi sung panin kaat (sulphur) baih takin kingah thei ta hi.
 Thulakna:      Zoheisa Magazine 1988

[Thu ciapteh] Zogam ah Christian biakna


Khristian biakna
England gamah AD 597 kumin St. Augustine in Khristian biakna tun pan hi. Tua ma-in Zomite mah bangin English ten zong sing bul suang bul, dawi namkim mah bia uh hi. Laimal zong nei lo-in thu pen la vive mah tawh ciamteh uh hi. Venarable Bede (AD 672-735) in Latin laimalte tawh English laimal bawlsak hi. England Kumpipa Alfred the Great (AD 849-900) in lai lam nakpi takin tha pia-in, Hebrew, Greek leh Roman lai tei theih tei mawh teng English-in teisak khin hi. John Wycliffe (AD 1324-1400) in Latin pan English-in Pasian’ thu bu(Lai Siangtho) teikhia hi. Kumpinu Victoria (AD 1819-1901) hun panin English te’n ni tum lo leimong dong gam tampi uk hi. Hih hangin, singlamteh in Coloniel flag nung zui-in leitungah Khristian biakna leh English pau leh lai hong kizeelin tudong biakna leh pau taangzai pen leh minthang pen suak hi.

Zogam hong tung mikang missionary-te
Zogamah zong Mikang galkapte nungzui-in coloniel flag mah tawh Khristian biakna hong tonkhawm ahi hi. Zogamah mikang missionary mi sagih (7) hong pai uh a, 1899 kum a kipan 1966 kum dong hong khoi uh hi. Hong tung masa pen Rev. A.E. Carsonte nupa hi a, 1899, March 15 ni-in hong tungin, 1908 kumin gilpeng natna tawh Carson si-in, Halkha khua-ah kivui hi. A zi ciah tuan lo-in 1922 kum dong hong om hi. Carson in cidamna lam kisam sa-in, a ngetna hang tawh Dr. E.H. East, M.D. pen 1902 kumin hong tung hi. A mah pen mi piangthak mahmah khat hi a, “Mi kuama pai nop lohna penpen munah hong sawl un,” a cihna tawh kituakin Zogam hong kipuak hi. Zogam dung leh vai-ah khualzin kawikawi-in, ha na leh gawl/tawl bawk at hi. Zomite in lamdang sa lua uh ahih manin Dawi tawh kipawl hi in teh, ci-in ngai zawsop uh hi. Dr. East 1908 kumin ciah hi. Dr. John G. Woodinte nupa 1910, December kha-in Zogam hong tung uh a, cidamna lam mah seem in, 1915 kumin ciah kik uh hi. Rev. C.U. Straits-te nupa 1926 kumin hong tung leuleu uh a, Lai Siangtho Sang hong bawl uh hi.
Rev. Joseph Herbert Cope-te nupa Tedim khua-ah kiphual dingin 1908 kumin hong tung uh a, ahi zongin Rev. Carson a sih manin Halkha khua-ah a om phot kul a, 1910, November ni 1 ni-in Tedim khua hong zuan thei pan hi. Amah Zogam missionary-te lakah na a seem pen ahi hi. 1938 kumin Mizogam missionary-te tawh gamgi-ah kimu dinga a paina lamkalah nattunin June 11 ni-in a zi leh a tate muh lohin si hi. Halkha khua-a Carson topa’ haan tawh kizomin kivui hi. 1939, December 2 ni-in Rev. Frabklin O. Nelson hong tun behlapin, a ma’n Zomite’ lakah a lian mahmah thu thum(three giants) – haina (ignorance), natna (sickness) leh launa (fear) om hi, ci hi. 1951 kumin a innkuanun ciah kik uh hi. 1995 kumin Minnesota khua-ah hong nusia hi. A zi Phileda Nelson dam lai hi. 1946 kumin Rev. R.C. Johnsonte nupa hong tungin Halkha khua-ah kiphual uh hi. Kum 20 sung hong om uh a, Lai Siangtho tei leh Lai Siangtho Sang lam seem pen uh hi. Kawl kumpi in, “Kawlgamah gamdangmite om thei nawn lo ding,” ci-in thu hong bawlna hangin Zomite nutsiathuai nai het lopi-in 1966, May 28 ni-in America-ah hong ciahsan a, mikang missionary dang hong tung nawn lo hi.
Hih mikang missioanry sagihte lakah, Rev. J.H. Copete nupa leh Rev. Franklin O. Nelsonte innkuan pen Tedim khua-ah kiphual uh hi. Rev. Carson in Sang hong phutin, Rev. Cope in laimal hong bawlsak hi. Dr. East leh Dr. Woodin ten cidamna lam seem uh a, Rev. Straits, Nelson leh Johnson ten Lai Siangtho lam hong hilh uh hi.
CARSON TONU MAH THUPI SA ING
Zogamah mikang Khristian missionary-te hong tun zawh kum Za (Evangel Centenary) a cin theihna bulpi khat pen Carson tonu’ vang ahi hi.
Bang hangin Carson tonu mah thupi sa ka hiam, cih leh, Zogam hong tun zawh kum 9-na, 1908, April 7 ni-in a pasal Carson topa in gilpeng natna hangin sihsanin Halkha khua-ah kivui hi. Tua hangin, Rangoon, phualpi-a a nei Women’s Baptist Foreign Mission Society of the West in Carson tonu’ kiangah, “Na pasal in hong nusia ta a, na Pasian nasepna uh lah mainawt thei lo ahih si tawh hong ciahkik mai in; midang zong hong puak nawn kei nung,” ci-in lai khak hi. Carson tonu in “Kei hong khek ding nong puak mateng uh Zogam nusia ngeilo ding hi ing; nong puak kei uh leh Zomite’ lakah ka lu ka phum mai ding hi,” ci-in dawnna lai thuk hi. Hih bangin Carson tonu a pasal in a nusiat zawh ciangin zong 1922 kum dong maban zomin Zomite hong ompih hi.
Carson tonu kici, Mrs. Laura Hardin Carson pen America Baptist Foreign Society of Missionary-in Zogamah Lungdamna Thu puak dinga a sawl Rev. Anthur E. Carson tawh Rangoon-ah kimu tawmin hong kiteenna uh hangin Zogam hong tung hi zaw hi. A nupa-un Zogamah 1899, March 15 ni-in hong tung uh a, Khristian Missionary masa pen hi pah uh hi. Rev. Carsonte nupa pen kammal khat tawh zong a hopih theih loh a hi a kulite tawh taangham nisa vuikai nuai-ah gilkial dangtaak thuakin, hoi dengdengin Zogam hong manawh uh a, haksatna tampi hong nawk to ngiatngiat uh hi. Zogam hong tun uh ciangin, a mite a etet uh leh amau gam tawh kikhaisa lua mahmahin, “Hih lai mualdawn gamkeu munah bang ci nuntaak ding a, Pasian’ na koi ci kisep theih ding a hiam?” ci-in lungkia-in Carson tonu kapkap mai hi. Carson topa in, “Tua bangin pau kei in; hih banga minam kep loh it lohte it leh keem dingin, ei hong thahatsak Khris hangin na khempeuh kinawk zo ding hi,” ci-in Phil. 4:13 sunga Lai Siangtho kammal tawh hehnemin khamuan hi. Tua hun lai-in Zomite niin lua kisa-in, a nuih uh ciangin a mailam uh kithei thei bek hi. Nuntaakzia niam lai lua mahmahin, kisil namel zong kithei nailo a, kihhuai-in, namsia thei mahmah uh hi.
Carson tonu in niikbawksiing teeng thei zel a, tua pen Zomi te’n a muh uh ciangin lamdang sa mahmah a, lawn(khoih) hamtang sawm den uh hi. A lawnna uh hangin Carson tonu’ niikbawk sawt siang man lo-in niin khin pahpah hi. A kisilna uh satpiang zong Zomite in a muh uh ciangin bang cih thei lo-in, pawl khatin neksak sawm thei zel uh hi. Tua bek tham lo-in, Carson tonu’ ha pen kham(gold) tawh kiphop ahih manin Carson tonu’ kham hapaak lamdang leh muhnop sa mahmah uh hi. A mu nuam mi tawlnga lo-in ni thapai-in a muuk/kam lisakin ki-en liang zel hi. Hih pen Carson tonu in hun lem zatna-in nei a, Zomite Pasian thu mopna-in zang hi.
Carsonte nupa in inn hoih tak khat lam uh a, a zawh uh ciangin Zomite in, “Mikangte inn leh Vantung koi a hoih zaw tam,” cici zen uh hi. Zogal hong suah ciangin, Mikang teng thah ding vai hong om a, Carsonte nupa zong thah kisawm hi. Upa khat in Carsonte hehpih ahih manin, “Na kihem un, thah ding hong kisawm hi,” ci-in hilh hi. Ahi zongin Carson in, “Pasian pen ka belh suangpi hi,” ci-in tai nuam lo hi. A cih bangin, Carsonte nupa thah a sawmte a inn uh a tun ciangin, lainat kikin khoih lo-in hawi kik takpi uh hi. Tua ciangin, 1917 kum khawng dong Khristian a suak nuam Zomite in Innpipa’ kiangah phalna a nget/lak masak uh kul hi. Tua banga a gamta lote dangka peek sawm (Rs. 10) ta kigaam zel hi.
Zogamah Khristian biakna hong kizelhna leh Zomite khawphawkna bulpi khat pen Carson tonu’ Pasian muanna leh cihtakna hang ahi hi. A pasal in a nusiat khit ciang zong lungkia lo-in a mabante zom to suak a, kum 20 vaal hong ompih sungin Lai Siangtho tampi teikhia-in, dictionary bute dong hong bawlsak a, hong lim pattah mahmah hi. 1922 kumin Carson tonu in dam lohna hang tawh a pasal kiphumna Zogam leh a it Zomite nusia-in, America gamah hong ciahsan a, 1942, July 19 ni-in Honolulu khawpi-ah a na a sepsak a Topa kiang zuanin hih leitung nusia hi.
(Hih thului pen Aizawl ZBC pawlpi in Zogam Evangel Centenary (1899-1999) phawk nanga a bawl Magazine bu sunga J. Thang Lian Pau’ gelh hong kiteikhia ahi hi.)

Misteri

Label 3

tabber

Label 6

Label 5

Label 4

Label 5

Content left

Content right

Random Post

Label 3

News World

Category

Followers

Trending Topic